Wysłuchaj felietonu w wersji audio 

Konrad Daniel - Pierwsze oszustwo PiS - 500 zł  pt, gru 04, 2015
Debata w Klubie Kamieniołom - Młodzi w polityce pt, gru 04, 2015 
Bitwa o Trybunał Konstytucyjny  pt, gru 04, 2015
Rafał Ziemkiewicz - Plusy dodatnie plusy ujemne czw, 03 gru 2015 
Żołnierze nie mogą już zabijać wrogów… czw, gru 03, 2015
Witold Gadowski o sytuacji politycznej w Polsce czw, gru 03, 2015
Stanisław Piotrowicz: Zaprowadzamy ład czw, gru 03, 2015
Mamy sędziów TK czy nie mamy?  czw, gru 03, 2015
Do kogo należą media w Polsce?  czw, gru 03, 2015
Andrzej Duda dla Chinach czw, gru 03, 2015
Kornel Morawiecki o Trybunale czw, gru 03, 2015
Przegląd Tygodnia (Gmyz, Gociek, Trzmiel)  czw, gru 03, 2015
Polska to kraj postkolonialny kreoli i tubylców  czw, gru 03, 2015
Krzysztof Jackowski o nadchodzącej wojnie czw. 03 gru 2015 
Niech sobie wyją, czym głośniej tym lepiej  śr, gru 02, 2015
Prof. Andrzej Nowak o polityce historycznej śr, gru 02, 2015
Zagrożona Europa  śr, gru 02, 2015
POzamiatane – wieczór autorski Piotra Goćka  śr, gru 02, 2015
Liberalizm czy Katolicyzm  śr, gru 02, 2015
To już 25 rok Radia Maryja  śr, gru 02, 2015
Decyzje podjęte z naruszeniem prawa śr, gru 02, 2015
Lewacka logika w parlamencie  śr, gru 02, 2015
O reakcji rynków kapitałowych na nowy rząd PiS  śr, gru 02, 2015

Paradoksy niewiedzy
i ukryci aktorzy

Dynamiczne zmiany instytucjonalne trwające od końca komunizmu, wytworzyły bardzo żyzne podłoże dla rozprzestrzeniania potężnych, nieformalnych, działających środkami poza-konstytucyjnymi, sieci interesów w krajach Europy Środkowo-Wschodniej, z Polską włącznie. Sieci, które demokracjom tego regionu nadają fasadowy, dekoracyjny charakter. Dramatycznie niska jakość procesu stanowienia prawa, nieuregulowane prawnie zjawisko lobbyingu, niezliczone przypadki konfliktu interesów osób sprawujących funkcje publiczne, nieokiełznana korupcja, ograniczona efektywność policji oraz kryzys wymiaru sprawiedliwości - wszystkie te zjawiska mogą być rozpatrywane zarazem jako warunki wstępne, jak i rezultaty działań wspomnianych sieci. Jednym ze wskaźników ilustrującym potęgę tego rodzaju sieci jest fakt, że liczne, wielkie afery gospodarcze rzadko są wyjaśniane, a główni winowajcy zwykle unikają kary.

Dla badaczy uderzający powinien być (ale nie jest!) fakt, że wiele z afer - możliwych do przeprowadzenia wyłącznie dzięki nader złożonym logistycznie przedsięwzięciom - miało miejsce w przedsiębiorstwach lub instytucjach podlegających tak zwanej kontrwywiadowczej ochronie służb specjalnych, zarówno cywilnych, jak i wojskowych. Ochrona taka oznacza instalowanie tzw. oficerów obiektowych, czyli swoistych „aniołów stróżów”, których zadaniem jest utrzymywanie sieci informatorów wewnątrz instytucji będących pod ich opieką. (...) 

Klasyczne teoretyczne modele komunizmu wskazują na tajną policję jako jeden z filarów systemu, tj. instytucję o kluczowym znaczeniu przy tworzeniu, reprodukcji oraz stabilności tego ustroju. Jednakże, kiedy przejrzymy standardowe modele transformacji systemowej, tj. wychodzenia z komunizmu, dostrzeżemy, że rola tajnej policji jest prawie całkowicie pomijana. Wygląda tak, jakby rozbudowana infrastruktura państwa policyjnego nie wytworzyła żadnych zasobów – ludzkich, informacyjnych, materialnych - które można byłoby spróbować przechwycić i przekonfigurować do nowych warunków. (...)

Pomimo faktu, że rola służb specjalnych w komunizmie była nieporównywalnie ważniejsza niż w krajach kapitalistycznych, przytłaczająca większość badaczy, którzy zajmują się problematyką służb specjalnych lub szeroko rozumianych działań ukrytych skupia swoje zainteresowania na dojrzałych demokracjach nie mających za sobą ani dziedzictwa komunizmu, ani nawet faszyzmu. (...) W rezultacie, obszar ponurych, mrocznych zjawisk zamalowany zostaje licznymi białymi plamami. (...)

Z jednej strony, rządzący (nomenklatura) starali się powstrzymać społeczeństwo przed swobodnym wyrażaniem myśli, wymuszając na nim, by wyrażało w sferze publicznej jedynie poglądy zgodne z oficjalnie obowiązującą definicją sytuacji. Z drugiej strony, po zdyscyplinowaniu poddanych, rządzący nie szczędzili wysiłków w celu ustalenia, co ludzie tak naprawdę myślą. Tajne służby wykorzystywano do osiągnięcia obu tych celów. Najpierw terror sprawowany przez policję wprowadzał ludzi w stan zastraszenia, dyscyplinował ich i regulował ich zachowanie. Działo się to poprzez praktyki takie jak rozpowszechnianie oszczerczych plotek, prześladowania, pobicia, aresztowania, skrytobójstwa oraz, last but not least, poprzez infiltrację grup postrzeganych jako wrogie wobec systemu (...).

Tak więc, drugim głównym zadaniem tajnej policji stało się odkrycie, co dzieje się w umysłach ludzi skłonionych od milczenia. To zadanie zostało osiągnięte głównie poprzez rozbudowywanie siatek tajnych informatorów wykraczające poza potrzebę samej tylko obserwacji potencjalnie wywrotowych zachowań. (...) Różne agencje policyjne nie tylko ochraniały system: siatki informatorów niezbędne były dla rutynowego funkcjonowania komunistycznego systemu. Można nawet twierdzić, że komunizm wytworzył specyficzny wzór kontroli społecznej (czy nawet zarządzania społeczeństwem), który może być określony jako regulacja poprzez infiltrację. (...) 

Im odważniejsze i lepiej zorganizowane były środowiska dysydentów, w tym większym stopniu były infiltrowane i nasycane agenturą (a tym samym zdradą). W warunkach państwa policyjnego rozwój enklaw społeczeństwa obywatelskiego w Polsce lat osiemdziesiątych przebiegał równolegle z ekspansją infiltracji. Znaczyło to m.in., iż odwaga oraz organizacyjne zdolności w działalności opozycyjnej prowadziły do pojawiania się wielu niegodziwości, w tym donosicielstwa. Intensyfikacja praktyk infiltracyjnych owocowała naciskami na środowiska dysydentów, które choć w różnym stopniu były podatne na zdradę, nasycano tajnymi współpracownikami służb specjalnych. 

Wyprowadzić zatem można – ujmując rzecz statystycznie – paradoksalne równanie: im więcej odwagi, tym więcej zdrady. Nie tylko ruchy antysystemowe, ale właściwie każdy rodzaj działalności odbierany przez władze komunistyczne jako potencjalnie “niepewny” podlegał nadzorowi ze strony odpowiednich pionów służb specjalnych. W późnych latach osiemdziesiątych sieć tajnych współpracowników liczyła prawdopodobnie około 100 tysięcy osób. Praktyki infiltracji obejmowały tzw. funkcjonariuszy służb na etatach niejawnych (pracujących w kluczowych instytucjach, jak np. poczta i telekomunikacja, zakłady zbrojeniowe, instytucje centralne, centrale handlu zagranicznego), tajnych współpracowników oraz formalnie nierejestrowane tzw. osoby uległe.

Na infiltrację składały się różne techniki rekrutacji rzeczywistych lub potencjalnych dysydentów. Niektórzy z nich stali się przeszkolonymi agentami tajnej policji, inni byli współpracowali na wpółświadomie, niektórzy zaś próbowali prowadzić ryzykowną grę mającą na celu przechytrzenie funkcjonariuszy służb. Pewna, trudna do bliższego określenia liczba, znalazła się w zamazanej strefie utraconej lub podwójnej lojalności.

Wydaje się, że mechanizm paradoksu oporu i zdrady wytworzył poznawcze i moralne konsekwencje, z którymi środowiska byłych dysydentów ciągle nie potrafią się pogodzić i uporać. Za przejmujący należy uznać fakt, że wśród spadkobierców całej tej sytuacji znaleźli się znaczący publicyści (vide casus dziennikarza Gazety Wyborczej Leszka Maleszki - Ketmana), którzy z niemałym powodzeniem potrafili nadać ton dyskusjom wokół naszego stosunku do komunistycznej przeszłości. Paradoks odwagi i zdrady częściowo wyjaśnia następny: paradoks dekomunizacji. (...) 

Te same racje, które przemawiają za potrzebą dekomunizacji, czynią ją niemożliwą. Dekomunizacja powinna być przeprowadzona z uwagi na pasożytnicze, antyrozwojowe oddziaływanie odziedziczonych ze starego systemu nieformalnych układów interesów, które podkopują działania na rzecz rządy prawa i częściowo odpowiadają za fasadowy charakter polskiej demokracji. Jednakże siła tych sieci czyni cywilizowaną (tzn. przeprowadzoną według zasad prawa) i efektywną dekomunizację wysoce nieprawdopodobną. Poza innymi rzeczami, wynika to z faktu, że infiltracja grup demokratycznej opozycji spowodowała poważne trudności w odróżnianiu czyszczących, o tych co mieliby zostać usunięci z prominentnych stanowisk w państwie. Prawicowe elity polityczne program dekomunizacji wysuwające - w odpowiedzi na potrzeby swego elektoratu – okazały się niezdolne do skoordynowanego działania. Z tych samych powodów, dla których dekomunizacja była potrzebna: w tym z powodu ich agenturalnej przeszłości oraz kooptacji do nowych, nieformalnych grup interesu, w tym działających na styku polityka/biznes. (...)

W praktyce napływ kapitału we wczesnych latach dziewięćdziesiątych nawet wzmocnił rolę na nowo skonfigurowanych dawnych policyjno-nomenklaturowych układów powiązań i to zarówno w życiu ekonomicznym, jak i kulturalnym. Obecność zachodniego kapitału przyczyniła się także do delegitymizacji wysiłków mających na celu osłabienie tych sieci. (...). Wytworzyło to aurę niesprzyjającą retoryce antykomunistycznej i konsekwentnym rozliczeniom z przeszłością. Innymi słowy, kapitał zachodni w jakiejś mierze (bliżej niezbadanej) m.in. przyczynił się do wzmocnienia prywatyzacji nomenklaturowej. Nastąpiło zawężenie przestrzeni dla wysiłków zmierzających do odkrycia prawdy o zbrodniach starego systemu oraz doprowadzenia winnych przed oblicze sądu...   

Andrzej Zybertowicz  |  Czytaj całość: Repozytorium M.Todd  
Źródło: Repozytorium UMK